Marina Abramović je rano u svojoj umjetničkoj praksi počela koristiti različite metode „ekstenziranja“ ili „apgrejdovanja“ svog i tijela svoje umjetnosti kako stvaranjem „prirodnih“ sklopova, spajanjem sa drugim prirodnim tijelima, životinja, minerala, metala, ljudi-posmatrača i sklopova sa neživim, tijelima predmeta, rekvizitima umjetničke (re)izvedbe, tako i „uklapanjima“ sa vještačkim, „protetičkim“ tijelima savremene tehnologije i masovnih medija kojima njeno i tijelo njene umjetnosti biva očuvano, produženo i rasuto u vremenu i prostoru kao slika, kao dokument, kao vid bestjelesne ili odsutne prisutnosti.
Jedan od ključnih poznih performansa Marine Abramović The Artist is Present (2010, MOMA, Njujork), u svojoj jednostavnoj, minimalističkoj strukturi „vrvi“ od citata, od situacija iz njene prethodne umjetničke prakse koje umjetnica „kopira“, preuzima, modifikuje, prekombinuje. Pozicija jedan na jedan ponavlja formulu serije performansa koje je od 1981. do 1987. izvodila sa Ulajem (Nightsea Crossing), a otvaranje i „priključivanje“ ove binarne mašine na drugu mašinu, publiku i njeno „kalibriranje“ prema individualnim posmatračima Abramović je već sprovodila u drugačijem kontekstu, u The House with the Ocean View (2012, Galerija Šon Keli, Njujork). Ovo ukrštanje dva konteksta, Nightsea Crossing i The House with the Ocean View stvorilo je novu situaciju u The Artist is Present– neposredni, jedan-na-jedan, kontakt pogledom sa posmatračem/učesnikom. Više ne postoji, kao u The House with the Ocean View, uzdignuta platforma kao „lansirna rampa“ za rast svjesnosti umjetnice i za uspostavljanje prefinjenih, netjelesnih dodira sa posmatračem. U The Artist is Present, Abramović se „spušta među narod“ zadržavajući intenciju ovih prethodnih radova: aktiviranje moći uzajamne promjene pogledima vezanih individua u „svetom“ prostoru i činu performansa i reaktiviranje dragocjenog kapitala tih „svetačkih“ performansa: dosezanje, održanje i „velikodušno“ nuđenje stanja Prisutnosti. Stanje Prisutnosti krajnje je odredište posebnih samorazvojnih praksi mahom istočnjačke provenijencije, tehnika staranja o sebi, koje je Abramović upražnjavala i razvijala kao sopstveni Cleaning the House, a potom The Abramović Method program transformacije svijesti, purifikacije individue. Ovako shvaćeno stanje Prisutnosti locirano je u naziv i Abramovićkinog performansa i kompletne retrospektivne izložbe u MOMI i promovisano od strane same umjetnice kao njihov željeni učinak. Međutim, već tokom „žive“ realizacije i performansa i izložbe, koncept i stanje Prisutnosti je do te mjere mutiralo da je fukcionisalo i bez Prisustva živog tijela umjetnice – pređašnji, originalni radovi su zastupljeni njihovom kopijom, dokumentacijom ili rekonstrukcijom, ponovnim izvođenjem od strane drugih performera, a živi performans postao je materijal za višestrku preradu, za različita (više)medijska prevođenja i umnožavanja.
U The House with the Ocean View, teleskop, stari optički instrument postavljen u centar galerije i stavljen na raspolaganje posmatraču, nudio je mogućnost direktne vidljivosti, istraživosti svakog djelića tijela umjetnice i onoga što se dešava u stvarnom prostoru živog performansa pa je i svaki istraživač teritorije tijela umjetnice sam bio neskriven u svom činu posmatranja. Ta potpuna otvorenost, napadna izloženost, gotovo neugodna vidljivost svakog detalja značila je eliminisanje voajerističkog užitka, ali i potrebe posredovanja, stanja nevidljivosti, postojanja nečega „izvan“ ili „iza“. Teleskop je potpomogao zgušnjavanje događaja u ono živo „između“ i „sada“. U The Artist is Present, ta svedenost biva zbrisana umnožavanjem „objektiva“, umnožavanjem tačaka i mehanizama kako direktnog tako i tehnološki posredovanog posmatranja i očuvanja ovog događaja. U The Artist is Present, umjetnica, Velika Transformatorka, postaje žarište centripetalne sile koja privlači u svoju orbitu mnoštvo (svakojaka tijela, slike, događaje) koje ne samo da opslužuje Abramovićkin tromjesečni inicijacijski umjetnički program nego postaje poluga viralnog marketiranja njenog lika i djela.
Na ovaj način se ne dovodi u pitanje istinitost ili legitimitet iskustava i osjećaja onih koji su neposredno participirali u performansu već je polje prisustvai participacije postalo prošireno, „gusto naseljeno“, razuđeno, medijatizovano i virtuelizovano. Prema Robertu Atkinsu (Robert Atkins), od Džeksona Poloka i Iva Klajna performativna priroda umjetničke prakse transformiše nekada meditativni proces kreiranja umjetničkih predmeta u stimulišući događaj podatan fotografskom i medijskom posredovanju i konzumiranju[1]. Kako kaže Boris Grojs, danas više nije imperativ okupiti ljude fizički na jednom prostoru kako bi se kreirao osjećaj prisustva i učestvovanja u društvenom ili umjetničkom događaju. Danas se to može činiti i upotrebom virtuelnih sredstava, interaktivnim masovnim medijima kojima se stvaraju umjetnički događaji čija je dostupnost neuslovljena diktatom znanja, obrazovanja, profesije i specijalizacije[2]– i genius locia.
U to polje velike razuđenosti i ambivalencije ušli su i direktni i naknadni učesnici/čitači Abramovićkinog rada upisujući se u događaj kao egzaltirani, posvećeni, „dodaknuti“ njegovim transformabilnim potencijalom i kao oni koji dejstvuju iz polja „trezvenosti“, iz kritičke i ironijske pa i parodijske izmještenosti iz događaja. Umjetnica i spisateljica Mira Šor (Mira Shor) koja je posjetila Abramovićkinu retrospektivu i performans u MOMI markira taj širok opseg efekata događaja. Kritična prema samoj retrospektivnoj izložbi Abramovićke kao „kakofoničnoj postavci“, vrsti „Diznilenda španske inkvizicije“, rezervisana je bila i prema performansu („Nisam sigurna da li je umjetnica uspostavila sa posmatračima kontakt intimniji nego što ga ima kraljica Elizabeta na prijemima“), ali je i registrovala nešto dostojanstveno i hipnotičko u cijelom prizoru i opštoj atmosferi i fascinantno u bezizražajnosti lica umjetnice koje je, kao takvo, moralo imati za publiku efekat ogledalnosti[3].
Da li je The Artist is Presentbio čin aktivacije i razmjene čiste i pročišćujuće energije između umjetnice i posmatrača, da li to predstavlja nepotkupljivo srce ovog performansa? Da li to srce ostaje nesputano, neukaljano unutar „hladne“, kompleksne, precizno organizovane, strogo kontrolisane, nadasve efikasne konstrukcije savremenog umjetničkog spektakla lociranog u jednom od globalnih epicentara umjetničkih zbivanja i masmedijske pažnje? Da li, pak, masivnost i složenost te konstrukcije i mehanike njegovog djelovanja, njihova efikasnost i efektnost, preinačuje ovu prefinjenu, spiritualnu nit u samo atraktivni propratni efekat? Da li „izbrušena“, ogoljena, minimalisitička struktura serije performansa Nightsea Crossingkao rad binarne mašine koja se primarno sinhronizovala unutar sebe i tim unutarnjim usklađivanjem mogla izazvati promjenu u spoljašnjosti, inicirati posmatrača, doživljava radom The Artist is Presentne samo „benigno“ izmiještanje već ozbiljnu resematizaciju, čak razgradnju priključivanjem na multifunkcionalnu mašineriju za produkciju hiper-događaja? U toj mašineriji bitno postaje i živo i (mas)medijski posredovano, i mistično i mistifikovano, i snažna gravitaciona sila ili „respektabilni status“ mjesta u kome se performans održava, i masovnost direktne i indirektne publike, i „zvjezdana“ aura umjetnice, i izazov participiranja u performansu koji je mogućnost dodirivanja te aure umjetnika, uzbudljivog druženja sa selebritijemali i mogućnost, „obećanje“ da posmatrač može, gledajući u oči umjetnice, posegnuti za sobom, svjedočiti sopstvena stanja i osjećanja, čak svoje dublje sopstvo – stanje Prisustva. Ova radikalna promjena u kontekstu i značenju izvođenja čina gledanja u očiod Nightsea Crossingdo The Artist is Present svjedoči ne samo dubinske transformacije u umjetnosti Marine Abramović već i bitnu promjenu umjetničke paradigme u XXI vijeku.
„Kidnapovanje“ naziva performansa i lica umjetnice i njegovog, iz mnoštva „izvora“ stečenog kapitala, od strane Mauricija Katelana (Maurizio Cattelan) nije tu pukotinu ambivalencije produbilo već zbrisalo i njene čestice rasijalo u gustoj „kaši“ savremene socijalne, kulturne i popularne geografije.
Izložba naslovljena The Artist is Present, rezultat saradnje italijanskog umjetnika Mauricija Katelana i kreativnog direktora modne kuće Guči, Alesadra Mikelea (Alessandro Michele), realizovana je 2018. u YUZ muzeju u Šangaju. Centralna tema izložbe bila je umjetnost aproprijacije, odnosno, izložba je predstavljala još jedno preispitivanje „vječite“ teme statusa i odnosa originala i kopije, narušavanja ili očuvanja originala kroz kopiju. Ta je tema posebno problematizovana u kontekstu savremene umjetnosti i kulture koju dominantno reprezentuje upravo institut kopije a izložba je prikladno smještena u kineski kontekst, u stanište logike i prakse: „kopija je original“. Alesandro Mikele je ranije prodro u ovu logiku i praksu kreirajući modne kolekcije zasnovane na mehanizmu aproprijacije. Godine 2016. stvara originalnu Guči kolekciju (Bootleg Gucci) kao liniju prisvajanja i kopiranja nekadašnjih kopija upravo Gučijevih proizvoda, njihovih, tokom 80-ih popularnihbootlegizdanja (u silogističkom ključu, kopija kopije postala je original). Katelan je sa pozicije umjetnika internacionalno prepoznatog i priznatog po razorno-duhovitoj i razornoj parodijskoj razgradnji moćnih kulturnih klišea i dominantnih linija percepcije i interpretacije umjetnosti i istorije, kustosirao izložbu The Artist is Present. Uključio je radove preko 30 umjetnika koji su na dovitljiv, duhovit, provokativan ili uznemurujući način odgovarali na temu izložbe. Izložbi je dao naziv The Artist is Presenta na reklamnim panoima regularno rezervisanim za Guči promotivne akcije u Njujorku, Hongkongu, Londonu i Milanu, kao najava izložbe, postavljen je bilbord koji je bio „plagiranje“ originalne pojave-lica Marine Abramović iz njenog njujorškog izvođenja performansa The Artist is Present.
Kako je naglašeno, umjetnost aproprijacije, odnosno, čin prisvajanja kako tuđih tako i sopstvenih radova sa idejom njihove kreativne preobrazbe, nije strana samoj Marini Abramović. „Smatram da moramo istražiti kompletnu ideju originalnosti… što je original?“, pita se umjetnica. U skladu sa željenom, „višom“ misijom svoje umjetnosti, Abramović navodi kako je pitanje originalnosti pitanje ega. Krajem vijeka stvari se mijenjaju i moguće je da pitanje originalnosti ne bude pitanje isključivosti već moći dijeljenja, zajedništva[4]. Svoja prisvajanja, ponavljanja tuđih performansa u serijalu Seven Easy Peaces (2005, Gugenhajm, Njujork) Abramović je smatrala originalnim radovima, legitimnim reinterpretacijama starih originala. Teoretičarka Amelija Džons (Amelia Jones), međutim, navodi realne kulturološke efekte ovog čina prisvajanja u uslovima savremene kulture: kada se na internet pretraživačima ukuca termin „Bojsov mrtvi zec“ (Beuys dead hare), polovina slika koje nam se ponude predstavljaju Abramovićkinu reizvedbu ovog performansa. Mauricio Katelan, međutim, ne „napada“ ovaj serijal, ne bira ovu „očiglednu“ metu, već poseže za radom koji se činio imunim na problematizacije na liniji original-kopija: Abramovićkinim performansom The Artist is Present prisvajajući i naziv rada i njegovo (zaštitno) lice, lice umjetnice tokom izvođenja performansa.
Ono što je trebalo da štiti originalni rad od problematizacija ove vrste jeste njegovo pretpostavljeno počivanje na snažnim, „mitskim“ uporištima: autorstva, prezentnosti i autoriteta umjetnice i to Marine Abramović. Naime, u radu nije prisutan bilo ko već umjetnik/umjetnica; umjetnica tu ne čini bilo što već je u posebnom, posvećenom stanju Prisustva; umjetnica koja je u stanju Prisustva jeste poznato lice, Marina Abramović. Ova trijada je trebalo da pribavi događaju i neporecivu auru ekskluzivnosti, jedinstvenosti. Sve ove parametre Katelan je morao uzeti u obzir kao i činjenicu da su ova moćna uporišta i uzletišta rada već bila poljuljana njegovim ne-voljnim i organizovanim rasijavanjem kroz raznovrsne (re)produkcione i promotivne kanale savremenog umjetničkog spektakla. Naime, i naziv rada i bezizražajno lice umjetnice koja gleda u posmatrača vezano je ne samo za original, za živo izvođenje performansa u MOMI već i za istovremene ili kasnije višemedijske kopije i derivate ovoga događaja: za fotografiju Marka Anjelija (Marco Anelli), za plakat za HBO film The Artist is Present iz 2012., za premetanje živog prisustva u viralno, živog tijela u virtuelno. Lice umjetnice je već zadobilo ikonički status, postalo lice one koja je „prisutna“u svojoj slici i koja nas „gleda“ sa te slike. U pitanju je dejstvo It-efekta, kako ga naziva Džozef Rouč (Joseph Roach): harizme, iluzije pristupačnosti i prisutnosti svetog-popularnog lika. Govoreći o tome kako selebritiji, poput kraljeva, imaju dva tijela, jedno prirodno, smrtno, propadljivo, prolazno i drugo uslikovljeno, neuništivo, fiksirano, (sa)čuvano na filmskoj traci, digitalnim fajlovima ili u memoriji posmatrača, Rouč smatra, slijedeći Kantorovicevu (Kantorowicz) tezu, da ove persone udvojene tjelesnosti kombinuju protivurječne atribute. U istom performansu, čak u istom gestu, oni simultano izražavaju moći koje Rouč označava terminima charismata i ranjivost (stigmata), kao nevinost i iskustvo, kao jedinstveno i tipično[5]. Gotovo da se ne radi o razdvajanju nego o srastanju, ušivanju kultne i izložbene vrijednosti što samo potvrđuje paradoks kao samo srce umjetničkog bića Marine Abramović. Konstantna međuigra suprotnosti uspostavlja ono što Rouč definiše kao javne intimnosti (public intimacy), kao čežnju za većom intimnošću sa „uvijek, na koncu, nedostupnim ikonama“[6], kao iluziju osjećaja prisnosti, kao sintetičko iskustvo prisustva nekog tijela ili događaja u raznim spin-off produktima. Prelazak od tijela ka slici, od prezentacije ka reprezentaciji se već desio u originalnom The Artist is Present i Katelan je samo „dokapitalizovao“ ovakvo razvijanje događaja. Naziv originalnog rada, performansa, te privilegija direktnog suočavanja sa umjetnicom u posvećenom prostoru muzeja, potom lice umjetnice heroine-šamanke-superstara i konačno (ne)oficijelna umnožavanja i širenja ovog događaja kroz sisteme masovnih medija i društvenih mreža, sve se u Katelanovoj i Gučijevoj „režiji“ dodatno „demokratično“ spušta ili „predumišljajno“ ubacuje u javni prostor reklamne komunikacije u svjetskim (umjetničkim) metropolama i u kontekst internacionalne izložbe koja kopiji daje autoritet originala (gotovo prema dišanovskom Boîte-en-valise kopi-aražmanu, umjetnik Katelan je izložio kao svoj rad minijaturnu verziju Sikstinske kapele, kutiju sa kopijom Mikelanđelovih fresaka smatrajući da je po prvi put taj originalni rad postao dostupan dovođenjem na ljudske razmjere: „Ukoliko je najviši cilj čovjeka da se izjednači sa Bogom, najviši cilj kopije jeste da postane original. Unutar ovih zidova, možemo postati bliži Bogu“[7]). „Režiser“ Katelan izvodi dodatni i dublji rez po brojnim šavovima Abramovićkinog, originalnog rada i njegovog masivnog diskurzivnog polja. Prisvajanje bezizražajnog lica umjetnice postalo je, u stvari, imitacija ili varijacija te već ikoničke slike ubacivanjem, u „originalnu“ crvenu haljinu i frizuru i ispod originalne tipografije sa filmskog plakata, lika stranca, anonimne žene sa čitljivom, „ovozemaljskom“ emocijom. Već tokom izvođenja originalnog rada desilo se slično upisivanje u lice i tijelo umjetnice/tijelo događaja takođe iz polja umjetničke intervencije. Umjetnica-performerka Anja Liftig (Anya Liftig) učestvovala je u performansu obučena u haljinu sličnu Abramovićkinoj i sa perikom koja liči Abramovićkinoj frizuri, kosi upletenoj u dugu pletenicu, sjedeći pred umjetnicom čitavih 6 sati. Osim što je ovim činom podražavanja Abramovićke obezbijedila sebi prostor medijske pažnje, Liftig je izvela i čin mimikrijskog parodiranja ili problematizovanja Abramovićkine pozicije napadajući je „njenim oružjem“: reizvedbom (reenactmentom). U ovom „uklještenju“ originala u kopiju, Liftig izvodi „kopiju“ Abramovićkinog performansa u trenutku dok učestvuje u tom performasu sa Abramovićkom, pred njenim očima, dublirajući ili duplirajući ulogu i „originalne“ umjetnice i posmatrača, „postajući“ taumjetnica ali samo kao njena varijacija ili kopija.
Stoga nisu tek dodatnim Katelanovim „rastezanjem“ i „preobraćenjem“ originalnog lica ili lica originala uzdrmana tri snažna oslonca Abramovićkinog projekta: autorstvo, autoritet i prisustvo umjetnice, niti je Katelan imao „nečasnu namjeru“ nanošenja štete ugledu Marine Abramović i radu The Artist is Present. Čak bi se, posmatrano sa „Abramovićkine strane“, moglo ustvrditi da se ovakvim činom ulikovljuje željeni efekat njenog performansa: činjenje vidljivim odraza prave prirode NN posmatrača u bezizražajnom, ogledalnom licu umjetnice-transformatorke u višem stanju Prisutnosti. Posmatrano sa Katelanove strane i iz, kako on kaže, „širokog ugla“, ovaj prelaz odražava samu prirodu odnosa između originala i kopije kao stanja prisustva kopije umjesto prisustva originala i kao procesa preobražavanja pojava i značenja koji može na neočekivani način i „velikodušno“ razotkriti i snažna nadanja i najdublje strahove: i umjetnika i posmatrača. Tako bi se, uvažavajući Katelanovu virtuoznost u premetanju značenja i smisla, ovaj čin tačno uklopio u njegovo poimanje kopiranja kao čina koji je temeljan za svaku kreativnost: „Čuveni originali postaju bezvremene ikone kroz jednostavni čin ponavljanja… Prisvajanje i kopiranje može biti viđeno kao čin ljubavi i uvažavanja originalnog djela“[8]. Međutim, ostajući dosljedno moćnoj liniji subverzivne „nevinosti“ i ozbiljne ironične razgradnje stvari, Katelanovo željeno dodirivanje „božanskog“, originalnog, dešava se u smanjenoj verziji, portabl kopiji-kutiji u koju tek da se može ući. Ona nije namijenjena duhovnom uzdizanju posmatrača pred veličanstvom umjetničke tvorevine u kojoj bi povjerovali da je sam Veliki tvorac prisustan. Eliminisanje originalne masivnosti ukida i masovnost, briše mogućnost dijeljenja osjećaja emildirkemovske „uzavrelosti“, vrste elektriciteta koji prostruji među ljudima koji su zajedno, na jednom mjestu, u prisustvu neke svetosti, lansirajući ih do visina nemjerljivog ushićenja. U Katelanovoj replici postoji samo osjećaj „raščaravanja svijeta“ i obične, ljudske nelagode, namjernog osjećaja nepodesnosti, skučenosti kao „fizičkog aspekta“ dejstva „iščašenih“ a stvarnih odnosa originala i kopije. To je „maketa“ sačinjena prema istinitoj mjeri ili dosegu kreativnosti savremenog čovjeka ali ne nužno kao znak zatvaranja i ograničavanja mogućnosti već, naprotiv, kao izazov da se misli out of box – iz novih perspektiva. Upravo ovakvim zahvatom „iz širokog ugla“, originalni rad Marine Abramović The Artist is Present „ljubavno“ je uveden u prošireno polje značenja u kome je mogao iz sebe osloboditi važan „višak smisla“. Sa druge strane, Mauricio Katelan nije „samo“ fiksirao efekte već pokrenutih talasa višestrukog „spinovanja“ Ambramovićkinog originalnog rada već je „pričvrstio“ neprikosnovenost sopstvene pozicije – superiornog hvatača i fiksera stanja masivnog i nezaustavljivog proklizavanja, izmiještanja, rastakanja i preobraćenja značenja i smisla.
[1] Atkins, Robert, Politics, Participation, and Meaning in the Age of Mass Media, u: Frieling, Rudolf (ed.) (2009) The Art of Participation: 1950 to Now, San Francisco: Thames & Hudson, 53.
[2] Grojs, Boris,Genealogy of Participatory Art, u: Frieling, R. The Art of Participation: 1950 to Now, 28-29.
[3] Schor, Mira (2010) “Looking for Art to Love, MoMA: A Tale of Two Egos”,A Year of Positive Thinking: Mira Shor, 8. Maj 2010. http://ayearofpositivethinking.com/2010/05/08/looking-for-art-to-love-moma-a-tale-of-two-egos/.
[4] Abramović, Marina; Obrist, Hans Ulrich, Iles, Chrisie; Wulffen, Thomas; Avgikos, Jan; Stoss, Toni; McEvilley, Thomas; Pejić, Bojana; Abramović, Velimir (1998)Artist Body: Performances 1969 – 1998, Milan: Charta, 43.
[5] Roach, Joseph (2007) It, Ann Arbor: University of Michigan Press, 36.
[6] Ibid, 44.
[7]“Overcoming Originality: Maurizio Cattelan and Gucci Steal Shanghai”, 032c, 3. decembar 2018. https://032c.com/overcoming-originality-maurizio-cattelan-and-gucci-steal-shanghai.
[8]Ahwa, Dan (2018) “Maurizio Cattelan On Working With Gucci’s Alessandro Michele & Why Originality Is Overrated“, Viva, 21. novembar 2018. https://www.viva.co.nz/article/culture-travel/maurizio-cattelan-the-artist-is-present-exhibition/.
